Hoe Edvard Munch 'het geheim' van de dood helpt ontrafelen

Auteur: Christiaan A. Rhodius
Functie: Arts in de ouderenzorg / Consulent in de palliatieve geneeskunde
Plaats van tewerkstelling: Hospice Bardo (Hoofddorp – Nederland)
E-mailadres crhodius@hospicebardo.nl
LinkedIn https://www.linkedin.com/in/christiaan-rhodius-5864a530/
ORCID https://orcid.org/0000-0002-5757-887X

Samenwerkende partners in dit project en de blog zijn:
Gustav Jørgen Pedersen (MUNCH)
Jarle Breivik, Hanne C. Lie en Carolina Borges Rau Steuernagel (Afdeling gedragsgeneeskunde, Faculteit Geneeskunde, Universiteit van Oslo)

Hoe Edvard Munch 'het geheim' van de dood helpt ontrafelen

'Ik zal je een geheim vertellen,' fluistert ze. De 60-jarige dame is duidelijk uitgeput. Toch zien haar ogen er levendig uit. Ze is net opnieuw opgenomen in het ziekenhuis vanwege een andere infectie. De uitgezaaide borstkanker heeft haar snel verzwakt. Ik bezoek haar om te praten over de tijd die komen gaat en ze staat op het punt me haar geheim te vertellen: "De enige mensen hier in de buurt die niet lijken te begrijpen dat ik stervende ben, zijn de artsen", vervolgt ze. "Of ze zijn bang om erover te praten. Of zich niet in staat voelen om erover te praten. Maar weet je, ik ben niet bang om te sterven. Waarlijk, dat ben ik niet. Het enige wat ik wil is dat ik zal sterven zoals mijn moeder – omringd door mensen die voor me zorgen en me extra medicatie geven als dat nodig is."

"Dus geen antibiotica meer of...," probeer ik ons gesprek samen te vatten, maar ze onderbreekt.

"Geen enkele. Breng me maar naar het hospice", zegt ze zacht maar vastberaden. "Bedankt voor het langskomen. Weet je, je bent de eerste arts met wie ik over sterven heb kunnen praten. Het was een grote opluchting. Dank je wel."

Je hoort een speld vallen. De geneeskundestudenten luisteren met grote ogen als Christiaan Rhodius zijn verhaal doet in de aula van het MUNCH (het Munch Museum in Oslo). Hij is consulent palliatieve zorg van Hospice Bardo in Nederland en woont momenteel in Noorwegen. De studenten nemen deel aan een seminar genaamd 'Explore Life and Death with Munch' dat deel uitmaakt van het keuzevak 'Cancer and Communication' aan de Universiteit van Oslo.

Foto: Petter Hveem, Nasjonalt senter for aldring og helse (Het Noorse Nationale Centrum voor Vergrijzing en Gezondheid).

We bespreken hoe het verhaal ons kan verlichten. Deze patiënt ervoer dat artsen het vermijden om over de dood te praten, waardoor het 'een geheim' werd. Misschien omdat de dood over het algemeen wordt opgevat als een medisch falen in plaats van een intrinsiek onderdeel van het leven. Maar door er niet over te praten, missen ze een cruciaal ingrediënt van zorg: menselijke verbinding. Bovendien missen ze belangrijke informatie, zoals de weloverwogen wens van deze vrouw om opgenomen te worden in een hospice en daar te sterven.

De zaak is een klassiek voorbeeld van een veel voorkomende medische valkuil: focussen op meetbare parameters, terwijl de menselijke en existentiële dimensies van zorg worden genegeerd. Artsen schrijven antibiotica en andere behandelingen voor voordat ze de vraag beantwoorden: "Wat is het doel dat we nastreven?" - een vraag die alleen de patiënt kan beantwoorden. Het vinden van het antwoord vereist een focus die verder gaat dan de fysieke aspecten. Het heeft ook verbinding nodig op het niveau van gevoelens, emoties en opvattingen over het leven.

Foto: Petter Hveem, Nasjonalt senter for aldring og helse (Het Noorse Nationale Centrum voor Vergrijzing en Gezondheid).

Dus hoe leren we deze vaardigheid aan toekomstige artsen? Hoe communiceren we over 'het geheim'?

"Kunst verbreedt de horizon. Het nodigt ons uit om nieuwe perspectieven te zien", legt Gustav Pedersen uit. Hij staat aan het hoofd van het 'Edvard Munch Center for Advanced Studies' en is gepromoveerd op Munch en de rol van de dood in de kunst. Hij helpt ons opnieuw te zien door het werk van Munch te tonen en te bespreken, een kunstenaar die erom bekend staat de dood als thema te gebruiken in veel van zijn werk. Sociale interacties, emoties en de dood worden levendig geïllustreerd - zo levendig dat je ervan wilt schreeuwen.

Krediet @Munchmuseet

Groepjes studenten bewegen zich door het museum. Ze kiezen een schilderij voor een gesprek over de dood. Wat zie je – eerst op het feitelijke niveau, dan op het emotionele niveau? Welke emoties bewegen er in jou? Hoe verhouden deze uitdrukkingen zich tot je eigen ervaringen? Na een persoonlijk "gesprek" voor het schilderij, delen de leden van de groep samen.

"We hadden zo'n interessant gesprek", roept een van de studenten uit. We zijn terug in het auditorium en de groepen delen hun ervaringen in de afsluitende plenaire sessie. "We keken naar hetzelfde schilderij, maar we ontdekten dat we allemaal verschillende emoties ervoeren", vervolgt ze.
"Ik concentreerde me op de donkere wolk en jij keek naar de kleurrijke bloemen", voegt een groepslid eraan toe.
Een derde student haakt aan: "In het begin was het niet makkelijk om je eigen emoties te ervaren, laat staan ze te delen. Maar we hebben ervaren dat het mogelijk was – een verrijking."

Aan het einde van het programma bespreken we de laatste vraag: "Hoe kan deze ervaring uw klinische benadering als geneeskundestudent en toekomstig arts veranderen?"
Drie opmerkingen kunnen de geleerde lessen samenvatten:
"De ervaring met de schilderijen helpt me om alternatieve manieren te zoeken om naar de situatie te kijken."
"Ik heb geleerd dat het oké is om zelf emoties te ervaren en dat het mogelijk is om die emoties te delen."
"Het moedigt me aan om persoonlijke vragen te durven stellen – want de dood mag geen geheim zijn."