Éen tegen eenzaamheid

Dit gebrek kan op twee manieren ontstaan. Als iemand een diepe band met iemand mist, noemen we dit emotionele eenzaamheid. Een voorbeeld van emotionele eenzaamheid is het gemis van een naaste na diens overlijden. Als iemand mensen om zich heen mist, noemen we dit sociale eenzaamheid. Een voorbeeld van sociale eenzaamheid is het missen van contact met buurtgenoten na een verhuizing. Eenzaamheid is niet hetzelfde als alleen zijn of een klein netwerk hebben, het gaat ook om de beleving die iemand daarbij heeft.  Iemand met een klein netwerk hoeft zich niet per se eenzaam te voelen. Andersom kan iemand zich wél eenzaam voelen ook als hij of zij veel mensen om zich heen heeft.  

Cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek laten zien dat in 2019 4 op de 10 75-plussers zich eenzaam voelde. Dit komt neer op ongeveer een half miljoen mensen. Eenzaamheid komt op alle leeftijden voor, maar vooral emotionele eenzaamheid komt vaker voor bij ouderen. Dat komt doordat zij vaker te maken hebben met overlijden van een partner, broer of zus. Dit gemis kan moeilijk opgevangen worden door nieuwe contacten. Sociale eenzaamheid neemt juist af bij ouderen, omdat voor ouderen het hebben van een sterke band met iemand belangrijker is dan het hebben van veel mensen om zich heen. Verder zorgen geestelijke achteruitgang, problemen met zicht en gehoor, en het moeilijker ter been zijn ervoor dat ouderen steeds lastiger nieuwe contacten kunnen leggen en onderhouden.

Sinds de uitbraak van het coronavirus zitten we veel thuis. Het is voor iedereen, maar vooral voor ouderen, lastiger om met anderen contact te onderhouden. Onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau laat zien dat Nederlandse ouderen zich daadwerkelijk eenzamer zijn gaan voelen als gevolg hiervan.

Eenzaamheid heeft grote gevolgen voor de gezondheid. Het is bekend dat mensen die zich eenzaam voelen vaker te maken hebben met gezondheidsproblemen, zoals een depressie, slaapproblemen, diabetes, hart- en vaatziekten, en obesitas dan mensen die zich niet eenzaam voelen. Per jaar kost eenzaamheid, niet alleen onder ouderen, de samenleving zo’n 2 miljard euro aan zorgkosten. Het is dus belangrijk dat er een goede aanpak komt om eenzaamheid te verminderen die past bij de ouderen van nu.

De aanpak van eenzaamheid
In Nederland is er veel aandacht voor eenzaamheid onder ouderen. Het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft een actieprogramma opgezet. Dat actieprogramma heet “Een tegen Eenzaamheid”. Het doel van Een tegen Eenzaamheid is het bundelen van bestaande programma’s die zich inzetten om eenzaamheid te verminderen en programma’s die aandacht vragen voor het probleem eenzaamheid en de samenleving daarover informeren. In coronatijd zie je dat veel nieuwe programma’s bij zijn gekomen. Er was veel aandacht in de media voor het probleem en dat heeft geleid tot mooie, creatieve ideeën, vaak opgestart door jonge mensen.

Toch blijft de aanpak van eenzaamheid  lastig. Dit heeft meerdere redenen. Een belangrijke reden is dat mensen niet graag toegeven dat ze zich eenzaam voelen. Daarom gaan ze ook niet zo snel op zoek naar hulp. Hoewel de aandacht door corona de taboesfeer heeft verminderd, blijft het bestaan. Hierdoor is het lastig deze mensen te bereiken, of voelen ze zich niet aangesproken door de geboden handvatten. Daarnaast is eenzaamheid een complex probleem. Er zijn veel oorzaken die kunnen leiden tot eenzaamheid. Ieders situatie is net weer iets anders. Dat vraagt om een persoonsgerichte oplossing. Bijvoorbeeld, voor iemand die net verhuisd is naar een andere stad kan een spelletjesavond in het buurthuis een goede manier zijn om nieuwe mensen te leren kennen. Maar het is geen oplossing voor iemand die net zijn of haar  partner heeft verloren en na de  spelletjesavond  weer alleen thuis komt. Dit voorbeeld geeft aan dat een oplossing die werkt voor de een, niet hoeft te werken voor de ander.  Er is niet één oplossing die voor iedereen werkt. Daarom hebben we veel verschillende oplossingen nodig, zodat er voor iedereen een oplossing is die werkt.

De rol van spelletjes
Mensen hebben behoefte aan waardevol contact. Wat contact waardevol maakt, is voor iedereen weer anders. Zonder waardevolle momenten met dierbaren voelen we ons eenzaam. Een manier waarop we ons hele leven lang waardevolle momenten beleven is door het spelen van spelletjes. Herinner jij je nog welk spel je vroeger met je opa of oma speelde? Welke spellen speel je nu met vrienden of (klein)kinderen? En gaat het dan om het spel, of gaat het om het samen iets leuks doen? Een spel lokt contact uit. Misschien kan het spelen van spellen dus ook wel een uitkomst bieden tegen eenzaamheid.  

Het SamenSpelen-project
Dit idee vormde het uitgangspunt van een nieuw project dat eind 2019 is opgestart door de afdeling Geriatrie van het Radboudumc, Games for Health en DELA. De ontwikkelaars bij Games for Health zijn gespecialiseerd in het maken van spellen die een bijdrage leveren aan gezondheid en welzijn. Het DELA Innovation Lab is op zoek naar vernieuwende projecten om de kwaliteit van leven in de laatste levensfase zo goed mogelijk te maken. Met een subsidie van het NWO begon het project, onder leiding van prof.dr. Marcel Olde Rikkert, hoogleraar Klinische Geriatrie, aan haar missie. Want, om in zijn woorden te spreken, “je stopt niet met spelen als je eenzaam bent, je wordt eenzaam als je stopt met spelen”.

Bij het ontwikkelen van de spellen wilden we goed aansluiten op de behoeften en voorkeuren van ouderen. Daarom hebben we aan 29 ouderen gevraagd wat zij belangrijk vinden in sociaal contact. Uit deze gesprekken kwamen drie aspecten naar voren: (1) het contact moet persoonlijk zijn, (2) er moet een connectie zijn, (3) en bij voorkeur ziet men elkaar in dezelfde ruimte. Verder zagen veel ouderen wel heil in spelletjes tegen eenzaamheid. Voor ouderen die moeilijk het huis uit kunnen is het fijn als de spellen op de telefoon of tablet gespeeld kunnen worden.  Dan is het wel belangrijk dat het programma makkelijk is in gebruik Ook geven ouderen voorkeur aan spellen waarbij naast spelen ook ruimte is voor een gesprek.

Met die informatie zijn we aan de slag gegaan. Inmiddels  zijn al meer dan 25 spellen ontworpen. Deze spellen staan in de SamenSpelen.app. De spellen zijn zo ontwikkeld dat ze een mooi, persoonlijk moment uitlokken tussen de spelers Zo kunnen spelers tijdens de spellen verhalen, foto’s en herinneringen delen. In een omgeving die lijkt op Whatsapp spelen mensen oude vertrouwde spellen als Galgje en Zeeslag, maar ook gloednieuwe spellen zoals Fotoslang en Emojij. Ze lijken daarom geschikt om bestaande contacten te onderhouden en nieuwe contacten te leggen.

De inzet van vrijwilligers
Uit de eerste gebruikerstesten met ouderen blijkt dat de spellen vaak heel leuk gevonden worden, maar dat het lastig is om te beginnen en om zelf mensen uit te nodigen om mee te spelen. Daarom  geloven we dat vrijwilligers een hele waardevolle bijdrage kunnen leveren. Ze kennen vaak veel ouderen, en hebben daar informeel en laagdrempelig contact mee. Zo zijn ze het ideale eerste aanspreekpunt voor de spelers. Vrijwilligers kunnen ouderen helpen bij het installeren en wegwijs maken in het programma. Ze kunnen ouderen die elkaar niet kennen aan elkaar voorstellen. En vrijwilligers kunnen spelen met de ouderen. Vrijwilligers zijn dus een onmisbare schakel in het spel.

Wetenschappelijk onderzoek
Nu de samenspelen.app is ontwikkeld, willen we graag weten of het ook echt lukt om hiermee de ervaren eenzaamheid te verminderen of voorkomen. Om dit wetenschappelijk aan te tonen, is een grootschalig onderzoek opgezet. In dit onderzoek worden ouderen willekeurig ingedeeld in één van drie groepen. Twee van die groepen krijgen spellen aangeboden, de derde groep niet. Dit wordt de controlegroep genoemd. In alledrie de apps worden bovendien vragenlijsten afgenomen. Dit gebeurt maandelijks gedurende twaalf maanden. Soms stellen we tussendoor nog een extra vraag als je met een nieuwe persoon speelt. In het onderzoek kijken we of het spelen leidt tot minder ervaren eenzaamheid en een meer sociale contacten. De deelnemers in de spelgroepen kunnen spelen met bekenden, onbekenden of vrijwilligers, zo vaak ze dat willen.

Voor het SamenSpelen-onderzoek zijn we op zoek naar 2200 enthousiaste vrijwilligers die hieraan willen deelnemen, en die dit verder willen uitzetten in hun netwerk. Meer informatie over het onderzoek is te vinden op www.samenspelen.online, daar kunnen deelnemers zich ook aanmelden. Vragen over het onderzoek of de app kunnen gesteld worden aan een van de onderzoekers, Jeroen Janssen (Jeroen.Janssen@radboudumc.nl of tel. 06-31125141).