75-plussers in verzet: ‘Er is iets mis met de manier waarop we met ouderen omgaan’

Levenswerk

Ann Peuteman (49) is journaliste bij het weekblad Knack. De voorbije jaren heeft ze zich ook verdiept in het thema ouderen. Ze schreef er tientallen artikels en drie boeken over. ‘Grijsgedraaid’ gaat over de rechten van ouderen , ‘Verplant’ over de woonzorgcentra en nu is er dus ook ‘Rebels’.

‘Dat ik niet meer kan bijdragen aan de samenleving. Dat is ook mijn angst.’

Haar interesse en engagement overstijgen ondertussen de journalistiek, zegt ze zelf. Ze heeft de voorbije jaren tientallen 75-plussers gesproken, bezoekt hen nog regelmatig en houdt de vinger aan de pols door veel op het terrein te zijn. Ze geeft ook lezingen en workshops, onder meer aan sociale professionals.

“Het is een beetje mijn levenswerk aan het worden”, zegt ze. “Al mijn vrije tijd gaat er naar toe.” Het is de verontwaardiging die haar drijft. De drang om er ook concreet iets aan te doen. “Er heeft altijd wel een activist in mij gescholen. Ik was vroeger vrijwilliger bij een Wereldwinkel en liep mee tijdens betogingen. Ik heb even getwijfeld of ik sociaal werk zou studeren of toch Germaanse filologie wat het finaal is geworden.”

Ageism

Tijdens nagesprekken met bekende politici en opiniemakers op leeftijd was het haar al opgevallen. Er is iets mis met de manier waarop we met ouderen omgaan.

Eénmaal een bepaalde leeftijd worden ouderen meer dan nodig betutteld. In voorzieningen en ziekenhuizen wordt iedereen met de voornaam aangesproken of ze dat nu willen of niet. Weinigen worden nog aangesproken op hun expertise of mening. Veel wordt beslist in hun plaats. Haast onzichtbaar worden alle ouderen – ongeacht verleden, identiteit of karakter – op dezelfde manier behandeld en als een anoniem en homogeen blok aanzien.

“Dat is persoonlijk ook mijn eigen angst”, zegt Peuteman. “Dat er weinig ruimte zal zijn om te blijven wie je bent. Datgene te blijven doen wat het leven echt de moeite maakt. Of dat ik niet meer kan bijdragen aan de samenleving. Ik schrijf columns en opiniestukken en ik hoop dat ik mijn mening ook als ik oud ben zal kunnen blijven delen.”

Je hebt niet lang moeten twijfelen toen het cultuurhuis Victoria Deluxe je contacteerde om samen met regisseur Brecht Vanhoenacker een documentaire te maken over 75-plussers die in het verzet gaan. Hoe heb je de rebellen leren kennen?

“Via een oproep ben ik op zoek gegaan naar 75-plussers die het op de een of andere manier moeilijk hebben met de manier waarop er met hen wordt omgegaan en hoe ze worden voorgesteld. Binnen een paar dagen kreeg ik honderden reacties.”

‘Via een oproep ben ik op zoek gegaan naar 75-plussers. Binnen een paar dagen kreeg ik honderden reacties.’

“Ik heb iedereen dezelfde vraag gesteld: wat is voor jou het moeilijkst bij het ouder worden om te kunnen blijven wie je bent. Na een eerste selectie heb ik een veertigtal mensen uitgebreid geïnterviewd. Voor de documentaire heb ik er daarvan een tiental geselecteerd, rekening houdend met gender, diversiteit, thuiswonend of in een voorziening, korter en langer geschoold… Het was voor mij ook snel duidelijk dat er, naast de documentaire, ook een boek moest komen om alle verhalen te kunnen vatten.”

Ann Peuteman

“De verhalen van hoe ouderen, al dan niet subtiel, worden geweerd uit het actieve leven zijn talloos. We laten daar als samenleving veel kansen liggen.”

Je hebt in je boek drie rechten geformuleerd die volgens de 75-plussers het meest worden geschonden.

“Op één staat het recht op een eigen mening of het gebrek eraan. Nummer twee is het recht op werk/vrijwilligerswerk. Op drie staat het recht je eigen financiën te regelen. Daarna, maar niet in het boek opgenomen, kwamen het recht om zelf te bepalen wat je eet en drinkt en tenslotte het recht op mobiliteit: je kunnen verplaatsen hoe en wanneer je wil.”

Verrassend voor jou die volgorde?

“Toch wel. Je mening kunnen geven, loopt eigenlijk door alle thema’s door. Dat is het begin van alles. Opvallend voor mij was dat de wil om blijvend een actieve bijdrage te leveren aan de samenleving zo hoog scoorde. Dat gaat van lezingen geven, instaan voor de middagopvang op school of de administratie doen voor een vereniging tot een rol opnemen in het woonzorgcentrum waar je woont.”

‘Opvallend is dat ook veel vrijwilligers botsen op een leeftijdsgrens.’

“Opvallend is dat veel vrijwilligers botsen op een leeftijdsgrens. Ik heb het tientallen keren getest: als je online je wil aanmelden en je moet je leeftijd aangeven, kan je in veel gevallen maar scrollen tot geboortejaar 1952. Dat is toch ongelooflijk! Verenigingen beweren vaak dat mensen vanaf een bepaalde leeftijd niet meer verzekerbaar zijn, wat vaak een drogreden is.”

“Verenigingen en andere werkgevers willen zich een jong en dynamisch imago aanmeten en dan passen die 75-plussers daar niet meer in. Een vrouw die net tachtig was geworden vertelde me dat ze plots was uitgenodigd op haar ‘afscheidsfeest’ bij de organisatie. De verhalen van hoe ouderen, al dan niet subtiel, worden geweerd uit het actieve leven zijn talloos. Terwijl iedereen smeekt om vrijwilligers. We laten daar als samenleving veel kansen liggen.”

Je bent zelf geraakt door het verhaal van een man in een woonzorgcentrum.

“De man was terminaal ziek en bedlegerig toen hij naar dat woonzorgcentrum verhuisde. Meteen had hij een slechte reputatie, want hij gedroeg zich onbeleefd en soms zelf agressief tegenover het personeel. Tot een jonge zorgkundige hem vroeg: ‘Waarom doe je eigenlijk zo?’ Zegt de man: ‘Ik voel me zo nutteloos’.”

“Van alle antwoorden had ze dat niet verwacht. Ze vraagt door en de man begint vol vuur te vertellen dat hij zijn hele leven lang leraar is geweest. Toen zijn ze op het idee gekomen om via een schooltje wat verderop iedere donderdag om de twee weken een paar kinderen te laten komen. Ze zitten dan in kleermakerszit rond zijn bed terwijl ze een boekje voorlezen. Hij verbetert ze dan en helpt hen met hun uitspraak. Geweldig, toch!”

“Dat is wat ‘Rebels’ mij het meest heeft geleerd: we stellen te weinig of de verkeerde vragen aan ouderen. We focussen heel hard, en vaak terecht, op het comfort: heb je geen pijn? Is het warm genoeg? Heb je dorst? Maar de volgende vragen vergeten we: is er iets wat je nog met je leven wil doen? Wat wil je zelf? Daarvoor is een cultuuromslag nodig. Niet alleen in de woonzorgcentra, maar in de hele samenleving.”

“Er een cultuuromslag nodig. Niet alleen in de woonzorgcentra, maar in de hele samenleving.”

Zelf je financiën kunnen regelen staat op drie in je top vijf van belangrijke rechten. Dat is hoger dan ik zou denken.

“Mochten we vandaag de bevraging opnieuw doen, zou dit wellicht nog hoger scoren. Banken sluiten veel kantoren, je kan enkel nog op afspraak komen, alles moet online gebeuren… Veel mensen zijn hierover echt boos.

Banken sluiten veel kantoren, je kan enkel nog op afspraak komen, alles moet online gebeuren… Veel mensen zijn hierover echt boos.’

“Een overschrijving op papier kost tot twee euro extra! Niet alleen over de banken – bijna alles moet tegenwoordig online geregeld worden – maar de banken steken er toch bovenuit. Als je dan al op een kantoor geraakt, word je bijna automatisch doorverwezen naar een toestel dat er staat waar je dan toch weer alles zelf moet doen. En nu worden veel van die toestellen ook nog eens weggehaald.”

De digitale kloof is een groot issue.

“De groep van 75-plussers is heel divers, zowel qua scholing als beroepservaring. Wie op het werk met een computer heeft leren werken, is vaak nog mee. Maar vooral de oudste groep heeft er weinig ervaring mee. En het is niet omdat je een duim zet onder een foto van je kleindochter op Facebook dat je ook je eigen administratie online kan regelen.”

‘Het is niet omdat je een duim zet onder een foto van je kleindochter op Facebook dat je ook je eigen administratie online kan regelen.’

“Veel mensen hebben ook schrik om online opgelicht te worden, of ergens een nulletje te veel intikken. Dat zoveel mensen zich haast gedwongen voelen om hun bankzaken uit handen te geven, heeft niet alleen gevolgen voor hun waardigheid maar ook voor hun privacy. Wie je bankrekeningen kan inkijken, weet heel veel over je.”

“Een zorgbehoevende vrouw liet haar kleinzoon haar bankzaken en boodschappen regelen – dat was goed geregeld. Maar toch wou ze ook nog altijd zelf cash afhalen. Dat was het enige waarvoor ze nog naar buiten kwam. Wat bleek? Dat ze met dat geld incontinentieluiers kocht. Ze wou niet dat haar kleinzoon dat wist. Heel erg begrijpelijk.”

Zie jij oplossingen?

“Sinds vorig jaar zijn Belgische banken verplicht om cliënten die niet digitaal willen of kunnen bankieren voor zestig euro per jaar een basispakket aan te bieden. Dat is dan onder meer goed voor een vast aantal analoge verrichtingen aan het loket, zoals het afgeven van papieren overschrijvingen. Jammer genoeg weten de meeste mensen dat niet en geven banken er weinig ruchtbaarheid aan.”

“Een andere suggestie is om bankdagen te organiseren. Dat de bank dan zelf naar je toekomt, in een dienstencentrum bijvoorbeeld of een woonzorgcentrum in de buurt. Dat er dan collectief vervoer wordt geregeld en dat ouderen de tijd krijgen om alles te regelen met een medewerker van de bank die ter plaatse komt.”

“Veel mensen hebben schrik om online opgelicht te worden, of ergens een nulletje te veel intikken.”

Een ander probleem dat je aanraakt is het gevaar op financieel misbruik, vaak door bekenden.

“Ja, dat blijft soms wat onderbelicht. Het gaat van mensen die aan de deur worden opgelicht door een vriendelijke man die snel een probleem komt oplossen, tegen een veel te hoog bedrag. Tot een kleinzoon met geldzorgen die niet alleen de boodschappen doet, maar af en toe ook eens iets uit de portemonnee graait of zijn eigen facturen online betaalt op kosten van de oudere.”

‘Ook bij zorgverleners is er schroom om misbruik te melden.’

“Slachtoffers kunnen op zich terecht bij 1712, de hulplijn voor geweld, misbruik en kindermishandeling, maar de meeste mensen weten dat helemaal niet. In veel gevallen willen ze ook niet naar de politie stappen omdat de dader vaak iemand is die ze graag zien. Wil een slachtoffer geen aangifte doen, dan is de kous daarmee af. Terwijl er best alternatieven denkbaar zijn.”

“Zo kun je met wat sociale controle al veel oplossen. Dat merkte een vrouw die geen klacht wou indienen tegen haar zoon hoewel hij elke maand weer grote bedragen van haar bankrekening haalde. Tot een seniorenagente van de plaatselijke politie op het idee kwam om geregeld bij die dame op de koffie te gaan. Toen de zoon dat merkte, stopte het financieel misbruik meteen.”

Ouderenmishandeling: ‘De mantel der liefde houdt veel miserie buiten beeld’

“Vaak zijn het zorgverleners die merken dat er sprake is van dat soort misbruik, maar ook zij weten vaak niet goed wat ze ermee moeten doen. Zij kunnen wel aankloppen bij het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderenmisbehandeling, maar ik merk schroom om misbruik te melden. Zorgverleners aarzelen: ‘Wat als mijn aantijging onterecht blijkt te zijn’, ‘Hoe moet ik dan verder met de familie?’ Dat zijn vragen waarmee ze worstelen. Op dat vlak zouden alle zorgverleners beter gewapend moeten worden.”

De woonzorgcentra waar je komt om met bewoners te praten, krijgen het vaak hard te verduren. Zie jij daar positieve evoluties?

“We hebben er helaas een crisis als corona voor nodig gehad, maar ik zie wel wat ten goede bewegen. Er is bij de voorzieningen een groep van koplopers, waar ik mezelf als ik ouder word toch zie wonen. Er is ook een grote middenmoot die traag maar gestaag in beweging geraakt en tenslotte zijn er nog altijd een paar slechtste leerlingen waarvan je niet mag dromen dat je daar ooit terechtkomt.”

‘Wat de koplopers bij de woonzorgcentra goed maakt, is de manier van inspraak en zelfs medebestuur.’

“Op zich heeft die indeling niet zozeer met kleinschaligheid te maken. Het is niet omdat iets kleinschalig is, dat het goed is. Dat hangt ook sterk af van wat je zelf wil. Ik ken iemand die in een leefgroep zat met vijf andere bewoners waarvan het totaal niet klikte met een iemand. Ze vond dat klein aantal ook te verstikkend. Nu woont ze op een afdeling met meer dan dertig mensen en dat is prima voor haar. Veel afwisseling, minder druk om altijd weer alles met de groep te moeten doen.”

“Wat de koplopers goed maakt, is de manier van inspraak en zelfs medebestuur. Het gaat dan veel verder dan zelf te beslissen wanneer welke soep geserveerd wordt. Het gaat ook over de mogelijkheid om zelf het budget van de inrichting van de leefgroep te besteden of zelf een zeg te hebben in het personeelsbeleid en de aanwervingen.”

Babyboomers willen andere ouderenzorg

“Echte participatie is toch vaak de sleutel voor kwaliteit. In een bepaald woonzorgcentrum kampten ze met een personeelstekort waardoor ze niet alle bewoners voor negen uur ’s morgens konden wassen. Vaak duurde het tot elf uur. De directie heeft dan samengezeten met de bewoners. En wat bleek: niet iedereen wilde zo vroeg gewassen worden. Zo is er een regeling ontstaan dat er een groep ’s morgens werd gewassen en een aantal in de late namiddag, op eigen vraag.”

Slotvraag: hoe zie je jezelf ouder worden?

“Ik weet in elk geval dat ik niet huppelend oud zal worden, want ik heb sinds een paar jaar een vorm van reuma. Dat is nu dankzij medicatie behoorlijk onder controle, maar het zal er met de jaren natuurlijk niet beter op worden.”

“Aangezien het fysiek wellicht niet gemakkelijk wordt, vind ik het ontzettend belangrijk dat mijn mening en mijn inbreng dan nog naar waarde worden geschat. Ik ben wel hoopvol dat we de komende jaren daar samen stappen in vooruit zetten. Je voelt dat er een groot draagvlak voor is.”

“Ik zie mezelf binnen dertig jaar wel wonen in een van die betere woonzorgcentra. Dan ga ik daar opiniestukken schrijven voor het tijdschrift van het centrum. En dan hoop ik dat ze wat ophef veroorzaken. Om zo toch ook daar wat dingen in beweging te krijgen. Mijn eigen mening mogen geven: dat is mijn lang leven!”

Victoria Deluxe gaat op toernee met de documentaire ‘Rebels’

De meeste 75-plussers ergeren zich te pletter aan de manier waarop hun generatie wordt voorgesteld, behandeld en genegeerd. “Genoeg”, zeggen de rebellen op leeftijd in de documentaire ‘REBELS’. “Wij pikken dit niet langer.” Elk op hun eigen manier verzetten ze zich tegen betutteling, doen ze er alles aan om gehoord te worden en vertikken ze het om oud te worden. Zo blijft Nadia koppig solliciteren, gaat Monika vol vuur betogen en bestookt Erik het stadsbestuur met klachtenbrieven.

REBELS is een documentairefilm van Ann Peuteman en Brecht Vanhoenacker voor Victoria Deluxe, gemaakt in samenwerking met Knack en OKRA, trefpunt 55+. De film doet een toernee langs culturele centra in heel Vlaanderen. De speellijst vind je hier.

© Centre for Ageing Better Images - Peter Kindersley

© ID / Bas Bogaerts